Ολικό «λίφτινγκ» στα κληρονομικά – Τι αλλάζει σε διαθήκες και δικαιώματα συζύγων

Ηταν το μακρινό 1946 όταν ψηφίστηκαν τα 326 άρθρα του κληρονομικού δικαίου, τα οποία δεν μπορούν πλέον να «καλύψουν» τις ανάγκες που έχουν γεννηθεί την τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα, όταν οι μορφές της οικογένειας έχουν αλλάξει, ενώ τα χρέη και το «εξ αδιαιρέτου» στην κληρονομική διαδοχή έχουν εξελιχθεί σε μάστιγα. Τα 135 από τα 326 άρθρα του κληρονομικού δικαίου θα υποστούν ολικό «λίφτινγκ», 28 άρθρα οδηγούνται σε πλήρη κατάργηση, ενώ θα προστεθούν 17 νέα άρθρα τα οποία αφορούν και τον νεοεισαγόμενο στη χώρα μας θεσμό των κληρονομικών συμβάσεων.

Η κληρονομική σύμβαση και η συνδιαθήκη

Μία από τις σημαντικότερες μεταρρυθμίσεις στο πεδίο του κληρονομικού δικαίου είναι η εισαγωγή του θεσμού της κληρονομικής σύμβασης, δηλαδή μιας συμφωνίας ανάμεσα σε κάποιον που επιθυμεί να ρυθμίσει την τύχη της περιουσίας του μετά θάνατον και σε ένα ή περισσότερα πρόσωπα που θα την κληρονομήσουν. Πρόκειται για μια πρακτική που εφαρμόζεται ευρέως σε πολλές χώρες του εξωτερικού, αλλά στην Ελλάδα μέχρι σήμερα παρέμενε νομικά απαγορευμένη. Από το πρώτο κιόλας άρθρο του νέου Κληρονομικού Δικαίου γίνεται σαφής η σημαντική αυτή μεταβολή, αφού αλλάζει η διατύπωση που ανέφερε ότι «κατά τον θάνατο του προσώπου η περιουσία του ως σύνολο (κληρονομία) περιέρχεται από τον νόμο ή από διαθήκη σε ένα ή περισσότερα πρόσωπα (κληρονόμοι)». Πλέον, θα αναφέρεται πως «η περιουσία (…) περιέρχεται από τον νόμο ή από διάταξη τελευταίας βούλησης (διαθήκη, κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου) σε ένα ή περισσότερα πρόσωπα (κληρονόμοι)».

Η κληρονομική σύμβαση θα είναι δεσμευτική για όλα τα μέρη, χωρίς δυνατότητα μονομερούς ανάκλησης, εκτός αν κάποιος κληρονόμος υποπέσει σε σοβαρό παράπτωμα, όπως η τέλεση κακουργήματος. Παράλληλα, θα μπορεί να ακυρωθεί δικαστικά σε συγκεκριμένες περιπτώσεις

Σε αντίθεση με τη διαθήκη, που είναι αυστηρά προσωπική, η κληρονομική σύμβαση επιτρέπει σε περισσότερα πρόσωπα να διαθέσουν από κοινού την περιουσία τους, ενώ παρέχει στον κληρονομούμενο τη δυνατότητα να επιλέξει το εφαρμοστέο δίκαιο της σύμβασης, το οποίο μπορεί να είναι ακόμη και διαφορετικό από το ελληνικό. Μια ακόμη καινοτομία είναι ότι θα προβλέπεται η δυνατότητα να καθίσταται κάποιος κληρονόμος εφόσον συναινεί στην παροχή κάποιου ανταλλάγματος στον κληρονομούμενο. Σε περίπτωση που ο κληρονόμος δεν εκπληρώνει την παροχή στην οποία δεσμεύθηκε, τότε ο κληρονομούμενος μπορεί να υπαναχωρήσει από τη σύμβαση. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες αλλαγές στον νέο νόμο είναι η… συνδιαθήκη! Πρόκειται για τη διαθήκη που μπορούν να υπογράψουν περισσότερα άτομα μαζί – κάτι που μέχρι σήμερα απαγορεύεται από το άρθρο 1717 του Αστικού Κώδικα. Πλέον, η κοινή βούληση των συνδιαθετών θα μπορεί να βρει νομική ισχύ, εφόσον προκύψει ότι οι συνδιαθέτες είχαν κοινή βούληση δέσμευσης, καθώς στο σχέδιο νόμου υπάρχει διάταξη που αναφέρει ότι «πράξη στην οποία συμπλέκονται οργανικά οι τελευταίες βουλήσεις περισσοτέρων, μπορεί να ισχύει ως κληρονομική σύμβαση, αν συνάγεται ότι οι συνδιαθέτες είχαν βούληση δέσμευσης».

Αύξηση του μεριδίου των συζύγων

Αλλαγές υπάρχουν και στην εξ αδιαθέτου διαδοχή, τις περιπτώσεις δηλαδή που δεν υπάρχει διαθήκη ή κληρονομική σύμβαση. Εως σήμερα, όταν δεν υπάρχει διαθήκη, ο σύζυγος κληρονομεί το 1/2 της περιουσίας, ενώ αν υπάρχουν παιδιά το 1/4. Με τις προωθούμενες αλλαγές ο επιζών σύζυγος θα λαμβάνει το 1/3 της κληρονομιάς, στην περίπτωση που κληρονομεί μαζί με ένα παιδί. Εάν υπάρχουν δύο ή παραπάνω παιδιά, τότε ο επιζών σύζυγος λαμβάνει το 1/4, όπως συμβαίνει μέχρι σήμερα. Η θέση του επιζώντος συζύγου ενισχύεται και στην περίπτωση που δεν υπάρχουν γονείς και παιδιά του διαθέτη, αφού θα καθίσταται αποκλειστικός κληρονόμος, χωρίς να έχει δικαιώματα η τρίτη σειρά διαδοχής, δηλαδή παππούδες, θείοι και ξαδέλφια.

Αναγνωρίζονται δικαιώματα στους συντρόφους

Ανατροπή υπήρξε στο τελικό σχέδιο της ομάδας εργασίας σε ό,τι αφορά τους συντρόφους εκτός γάμου, στους οποίους –αρχικά τουλάχιστον– οι πληροφορίες έλεγαν πως δεν θα αναγνωριστεί κανένα κληρονομικό δικαίωμα. Ωστόσο, το τελικό κείμενο προβλέπει κληρονομικά δικαιώματα, που μπορεί να φτάσουν και στην απόκτηση ολόκληρης της κληρονομιάς. Βέβαια, οι όροι είναι αρκετοί, με βασικότερο εξ αυτών το να μην υπάρχει επιζών σύζυγος ή σύντροφος με σύμφωνο συμβίωσης του κληρονομούμενου, αλλά ούτε και άλλος συγγενής που κληρονομεί εξ αδιαθέτου. Δηλαδή, ο σύντροφος σε ελεύθερη σχέση κληρονομεί μόνο όταν δεν υπάρχουν συγγενείς μέχρι τετάρτου βαθμού, ενώ βασικός όρος είναι το ζευγάρι να συζούσε μόνιμα σε ελεύθερη ένωση για τουλάχιστον τρία χρόνια, χρονικός περιορισμός που δεν ισχύει αν υπάρχει παιδί. Με την προϋπόθεση της συμβίωσης επί τριετία ο σύντροφος θα δικαιούται την αποκλειστική χρήση του ακινήτου που χρησίμευε ως κύριος τόπος διαμονής του, χωρίς αντάλλαγμα, για χρονικό διάστημα ενός έτους από τον θάνατο του κληρονομουμένου. Σημειώνεται ότι σύζυγοι, σύντροφοι με σύμφωνο συμβίωσης και υπό τις ίδιες προϋποθέσεις και οι σύντροφοι σε ελεύθερη σχέση, δικαιούνται την οικοσκευή που χρησιμοποιούσαν από κοινού με τον κληρονομούμενο.

Περιορίζεται ο θεσμός της νόμιμης μοίρας

Κεφαλαιώδης αλλαγή έρχεται και στον θεσμό της νόμιμης μοίρας, που εφαρμόζεται όταν υπάρχει διαθήκη, αλλά έχουν παραλειφθεί από αυτή τα παιδιά και ο επιζών σύζυγος του κληρονομουμένου. Για αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει ο θεσμός της νόμιμης μοίρας, όπου λαμβάνεται το μισό από το ποσοστό που θα δικαιούνταν τα πρόσωπα αυτά, αν δεν υπήρχε διαθήκη. Μπορεί το ποσοστό της νόμιμης μοίρας να μην αλλάζει, αλλάζει όμως η μορφή της και από εμπράγματη γίνεται ενοχική, παίρνει δηλαδή τη μορφή χρηματικής απαίτησης, βάζοντας τέλος στα προβλήματα που γεμίζουν τα πινάκια των δικαστηρίων. Σήμερα, εάν η κληρονομιά περιλαμβάνει ακίνητα ή κινητά περιουσιακά στοιχεία, ο νόμιμος μεριδιούχος αποκτά αυτόματα κυριότητα, δηλαδή οι συγκληρονόμοι γίνονται συγκύριοι σε όλα τα ακίνητα που μπορεί να είχε ο εκλιπών. Συχνά, οι διαφορές μεταξύ των προσώπων δεν τους επιτρέπουν να προχωρήσουν σε αξιοποίηση των ακινήτων και η κληρονομιά απαξιώνεται. Με τη νέα διάταξη που προωθείται, θα υπάρχει μόνο αξίωση χρηματικής αποζημίωσης από την κληρονομιά, με τον νόμιμο μεριδιούχο να ζητάει από τους κληρονόμους να του καταβάλλουν σε χρήματα το ποσό που δικαιούται. Στην πραγματικότητα η νέα ρύθμιση περιορίζει τον θεσμό της νόμιμης μοίρας και ισχυροποιεί την πραγματική βούληση του διαθέτη, όπως αυτός την αποτύπωσε στη διαθήκη του.

Η διαδικασία για ιδιόγραφες διαθήκες

Δικλίδες ασφαλείας τίθενται στο πεδίο των ιδιόγραφων διαθηκών, αυτών δηλαδή που μπορεί να γράψει κάποιος χωρίς να χρειάζεται ιδιαίτερο τύπο ή συμβολαιογραφική επικύρωση. Οι αρχικές σκέψεις για κατάργησή τους απορρίφθηκαν πολύ νωρίς από την αρμόδια επιτροπή, αφού πρόκειται για την πλέον παραδοσιακή μορφή έκφρασης τελευταίας βουλήσεως.

Με βάση τις νέες ρυθμίσεις, η ιδιόγραφη διαθήκη πρέπει να παραδίδεται στον συμβολαιογράφο, που θα τη δημοσιεύει μετά τον θάνατο του διαθέτη. Οταν με τη διαθήκη αυτή θα εγκαθίστανται ως κληρονόμοι συγγενικά πρόσωπα πλην των στενών συγγενών, για να παραχθούν έννομα αποτελέσματα θα πρέπει η διαθήκη να κηρυχθεί κυρία, δηλαδή να βεβαιωθεί πέραν πάσης αμφιβολίας η γνησιότητά της και ότι αυτή είναι πράγματι γραμμένη από το χέρι του διαθέτη. Ετσι, επιβάλλεται πλέον γραφολογική πραγματογνωμοσύνη από ειδικό επιστήμονα, προϋπόθεση που ισχύει και σε περιπτώσεις που κάποιος κληρονόμος βρει την ιδιόχειρη διαθήκη διαθέτη έπειτα από χρόνια.

Η ευθύνη για τα χρέη της κληρονομιάς

Τέλος μπαίνει στη σύγχυση που υφίσταται μεταξύ της κληρονομιαίας περιουσίας και της ατομικής περιουσίας του κληρονόμου, που οδηγούσε σε αποποιήσεις κληρονομιάς ακόμη και από τους μακρινότερους συγγενείς του θανόντος. Μέχρι σήμερα, ο κληρονόμος ευθύνεται και με τη δική του περιουσία για τις υποχρεώσεις της κληρονομιάς, ενώ με τις επερχόμενες αλλαγές, «ο κληρονόμος δεν ευθύνεται με την ατομική του περιουσία για τις υποχρεώσεις της κληρονομιάς, εκτός αν το δηλώσει». Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι οι κληρονόμοι δεν θα έχουν καμία ευθύνη για τα χρέη της κληρονομιάς, με τους δανειστές να ικανοποιούνται μόνο από το ενεργητικό αυτής.

Τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις της κληρονομιάς αποχωρίζονται αυτοδικαίως από την περιουσία του κληρονόμου και αποτελούν χωριστή ομάδα που διοικείται από δικαστικό εκκαθαριστή. Στο τέλος της διαδικασίας, αν απομείνει κληρονομική περιουσία, θα αποδίδεται στους κληρονόμους ανάλογα με το μερίδιό τους.

Διατάξεις για ιδιαίτερες περιπτώσεις

Ανάμεσα στις προωθούμενες αλλαγές υπάρχουν ιδιαίτερες διατάξεις για την αντιμετώπιση προβληματικών περιπτώσεων που έχουν εντοπιστεί ανά τα χρόνια, αλλά και τον εκσυγχρονισμό ενός νομοθετήματος που γράφτηκε λίγο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Για παράδειγμα, μια από τις νέες διατάξεις αφορά τις διαθήκες που καταρτίζονται από πρόσωπα που νοσηλεύονται σε νοσοκομεία ή θεραπευτήρια και ορίζουν κληρονόμους γιατρούς, νοσηλευτές και διοικητές. «Ιδιόγραφη διαθήκη η οποία καταρτίζεται από πρόσωπα που περιθάλπονται σε νοσοκομεία και άλλα θεραπευτήρια κατά τη διάρκεια της περίθαλψής τους ή εντός τριών μηνών από την για οποιονδήποτε λόγο διακοπή της, είναι άκυρη κατά το μέρος που με αυτή καταλείπονται περιουσιακά στοιχεία σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα στα οποία ανήκουν τα θεραπευτήρια αυτά ή τα οποία τα διοικούν ή απασχολούνται με οποιαδήποτε σχέση με αυτά, εκτός αν πρόκειται για πρόσωπα που καλούνται στην εξ αδιαθέτου διαδοχή (σ.σ. συγγενείς)» αναφέρει η νέα διάταξη.

Παράλληλα, καταργείται η αίρεση χηρείας, η διάταξη βάσει της οποίας κάποια μπορούσε να αφήσει την περιουσία της στον σύζυγό της, με την προϋπόθεση αυτός να μην ξαναπαντρευτεί, ενώ μεταρρυθμίζεται η διάταξη για την κατάρτιση έκτακτης διαθήκης σε κατάσταση ανάγκης, που προβλεπόταν μόνο σε ταξίδια στη θάλασσα με ελληνικά πλοία και πλέον θα μπορεί να συνταχθεί σε όλες τις περιπτώσεις όπου κάποιος διατρέχει άμεσο κίνδυνο θανάτου.