Στη σύγχρονη εποχή της ραγδαίας ψηφιοποίησης, τα παιδιά μεγαλώνουν μέσα σε έναν ψηφιακό κόσμο που διαμορφώνει καθοριστικά την καθημερινότητά τους και την ανάπτυξή τους. Οι ψηφιακές υπηρεσίες προσφέρουν σημαντικές ευκαιρίες για μάθηση, ψυχαγωγία, ανακάλυψη νέων πληροφοριών και επικοινωνία με συνομηλίκους και μέλη της κοινότητας. Ωστόσο, συνοδεύονται και από σοβαρούς κινδύνους, όπως η υπερβολική χρήση, η έκθεση σε ακατάλληλο περιεχόμενο, επιβλαβείς συμπεριφορές και ζητήματα διαδικτυακής ασφάλειας.
Η έκθεση του ΟΟΣΑ προσφέρει μια ολοκληρωμένη επισκόπηση της παρούσας κατάστασης, με βάση τα πλέον πρόσφατα διακρατικά δεδομένα. Εξετάζει τις προκλήσεις που σχετίζονται με την ανάγκη να προστατευτούν αλλά και να ενδυναμωθούν τα παιδιά στη χρήση των ψηφιακών μέσων, με στόχο την αξιοποίηση των ωφελειών και τη διαχείριση των κινδύνων. Η έκθεση υπογραμμίζει την ανάγκη για μια ολιστική, πολυτομεακή πολιτική προσέγγιση που να εμπλέκει παρόχους ψηφιακών υπηρεσιών, επαγγελματίες υγείας, εκπαιδευτικούς, ειδικούς, γονείς και τα ίδια τα παιδιά.
Καθολική (σχεδόν) ένταξη στον ψηφιακό κόσμο
Τα παιδιά σήμερα εισέρχονται στον ψηφιακό κόσμο από πολύ μικρή ηλικία. Το 2021, το 93% των δεκάχρονων είχε σύνδεση στο διαδίκτυο, σε σύγκριση με 85% πριν από μια δεκαετία, ενώ περίπου 70% των παιδιών αυτής της ηλικίας διέθεταν ήδη smartphone. Στην ηλικία των 15 ετών, η χρήση ψηφιακών συσκευών είναι σχεδόν καθολική, με το 98% να διαθέτει smartphone και το 96% να έχει πρόσβαση σε υπολογιστή ή tablet στο σπίτι. Σε πολλές χώρες, τουλάχιστον οι μισοί έφηβοι αφιερώνουν πάνω από 30 ώρες την εβδομάδα στις οθόνες, ενώ ένα σημαντικό ποσοστό -από 10% στην Ιαπωνία έως 43% στη Λετονία – ξεπερνά τις 60 ώρες.
Η πολύπλοκη φύση της ψηφιακής εποχής
Οι ψηφιακές τεχνολογίες προσφέρουν στα παιδιά δυνατότητες για μάθηση, δημιουργικότητα και κοινωνική δικτύωση αλλά εγκυμονούν και σοβαρούς κινδύνους: μειωμένες διαπροσωπικές επαφές, έκθεση σε βλαβερό περιεχόμενο ή συμπεριφορές, διαδικτυακή παρενόχληση και αρνητικές συνέπειες για τη σωματική και ψυχική υγεία, τον ύπνο και τη φυσική δραστηριότητα.
Η λεγόμενη «προβληματική χρήση» ψηφιακών μέσων αφορά παιδιά που δυσκολεύονται να διαχειριστούν τον χρόνο τους online, ακόμα κι όταν αυτό διαταράσσει την καθημερινότητά τους. Συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο για κατάθλιψη, άγχος, μοναξιά, δυσκολίες στο σχολείο, θέματα εικόνας σώματος και κακής ποιότητας ύπνου -με τα κορίτσια να φαίνεται πώς επηρεάζονται περισσότερο.
Επιπλέον, η ίδια η τεχνολογία, ο σχεδιασμός της και ο τρόπος χρήσης της (παθητική ή ενεργή εμπλοκή) επηρεάζουν σε διαφορετικό βαθμό την ψυχοκοινωνική κατάσταση των παιδιών. Καθοριστικό ρόλο παίζουν, επίσης, το οικογενειακό περιβάλλον και η γενικότερη ψυχοσύνθεση του παιδιού, όπως είναι οι δυσκολίες στη συμπεριφορά, τα οικογενειακά προβλήματα και η αδυναμία κοινωνικής ενσωμάτωσης.
Προοπτικές, προκλήσεις, προσεγγίσεις
Οι αναδυόμενες τεχνολογίες, όπως η τεχνητή νοημοσύνη (AI) και η εικονική πραγματικότητα (VR), προσφέρουν δυνατότητες για βελτίωση της εκπαίδευσης, της υγείας και της πρόσβασης στη γνώση. Ωστόσο, συνεπάγονται και νέους κινδύνους: προκατάληψη στους αλγορίθμους, απώλεια ιδιωτικότητας, έκθεση σε απατηλό περιεχόμενο, ακόμη και επιδράσεις στην αντίληψη της πραγματικότητας, ειδικά για τα μικρότερα παιδιά. Για την πρόληψη αυτών των κινδύνων απαιτείται ασφαλής σχεδιασμός των τεχνολογιών, περιορισμοί στη χρήση, διαλείμματα και ενεργή επίβλεψη από ενήλικες.
Για την αντιμετώπιση των προκλήσεων της ψηφιακής εποχής, απαιτείται μια συντονισμένη προσέγγιση από όλη την κοινωνία. Η πολιτεία, οι πάροχοι τεχνολογίας, οι εκπαιδευτικοί, οι επαγγελματίες υγείας, οι γονείς και τα ίδια τα παιδιά πρέπει να συνεργαστούν ώστε να διαμορφώσουν ένα ασφαλές, υποστηρικτικό και παιδοκεντρικό ψηφιακό περιβάλλον. Η έκθεση εστιάζει σε 4 βασικούς πυλώνες:
- Κατάρτιση κανονιστικών πλαισίων και ανάπτυξη τεχνολογιών με γνώμονα την ασφάλεια των παιδιών
- Ενίσχυση της ψηφιακής παιδείας στα σχολεία
- Παροχή καθοδήγησης στους γονείς για ασφαλή πλοήγηση των παιδιών στο διαδίκτυο
- Ενεργή συμμετοχή των παιδιών στον σχεδιασμό πολιτικών, ώστε να λαμβάνονται υπόψη οι δικές τους ανάγκες και εμπειρίες
Για τη χάραξη αποτελεσματικών πολιτικών, είναι κρίσιμη η συλλογή και ανάλυση ποιοτικών δεδομένων σχετικά με τις ψηφιακές συνήθειες των παιδιών. Η καταγραφή του χρόνου οθόνης, του περιεχομένου, της αλληλεπίδρασης και των συνεπειών σε όλες τις ηλικιακές ομάδες θα προσφέρει πολύτιμα εργαλεία στους υπευθύνους λήψης αποφάσεων. Παράλληλα, η συνεργασία με επαγγελματίες της υγείας και της εκπαίδευσης, καθώς και με τους ίδιους τους γονείς, θα ενισχύσει τη δυνατότητα πρόληψης και παρέμβασης, ιδίως για τα πιο ευάλωτα παιδιά.
Η ψηφιακή εποχή μπορεί να προσφέρει τεράστιες δυνατότητες στα παιδιά, αρκεί να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες ώστε να ευημερήσουν με ασφάλεια -τόσο στον online όσο και στον offline κόσμο.
